Ενήλικες με Νοητική Στέρηση

Η συνύπαρξη ψυχικών διαταραχών & νοητικής στέρησης

Τι είναι Νοητική Υστέρηση

Ο όρος Νοητική υστέρηση χρησιμοποιείται στα διεθνή συστήματα ταξινόμησης του DSM - IV και ICD-10 και είναι ένας ιατρικός όρος. Άλλοι όροι που χρησιμοποιούνται είναι διανοητική αναπηρία (νομικός όρος – Ην. Βασίλειο) και μαθησιακές δυσκολίες (εκπαιδευτικός όρος). Στις ΗΠΑ, τον Καναδά και στην Αυστραλία χρησιμοποιείται ο όρος αναπτυξιακή/νοητική αναπηρία.

Σε κάθε χώρα, περίπου το 1% του πληθυσμού έχει νοητική υστέρηση. Η πνευματική καθυστέρηση είναι ένα είδος αναπηρίας που ξεκινά πριν την ενηλικίωση, και έχει μια μόνιμη επίδραση στην ανάπτυξη: Μειωμένη ικανότητα για ανεξαρτησία (μειωμένη κοινωνική λειτουργικότητα) λόγω της μειωμένης ικανότητας να κατανοήσουν τις νέες πληροφορίες και να μάθουν νέες δεξιότητες (χαμηλή νοημοσύνη).

Τα βασικά χαρακτηριστικά της νοητικής καθυστέρησης είναι η σημαντικά μειωμένη νοητική λειτουργία σε όλους τους γνωστικούς τομείς, η οποία συνοδεύεται από σημαντικά ελλείμματα στις κοινωνικές δεξιότητες, στην επικοινωνία και στην επίτευξη προσωπικής ανεξαρτησίας και της κοινωνικής ευθύνης.

Παραδοσιακά, η νοητική λειτουργία μετράται με τεστ IQ και η σημαντικά μειωμένη διανοητική λειτουργία ορίστηκε ως IQ από 70 και κάτω. Ωστόσο, τα IQ τεστ σήμερα αντιμετωπίζονται με κάποια ευελιξία που θα μπορούσε να επιτρέψει τον αποκλεισμό μερικών ανθρώπων με IQ που είναι μικρότερο από 70 από τη διάγνωση της νοητικής καθυστέρησης. Αυτό συμβαίνει όταν κρίνεται πως δεν υπάρχουν σημαντικά ελλείμματα στην προσαρμοστική λειτουργία (αποτελεσματικότητα και λειτουργικότητα του ατόμου σε τομείς όπως στις κοινωνικές δεξιότητες, στην επικοινωνία , στις δεξιότητες καθημερινής διαβίωσης, κλπ).

Η νοητική υστέρηση χωρίζεται σε τέσσερις τύπους:

·         οριακή,  

·         μέτρια,

·         βαριά

·         βαθιά

σύμφωνα με το IQ. Το επίπεδο IQ κατά προσέγγιση δίνει έναν οδηγό για το γενικό επίπεδο λειτουργίας του ατόμου.

·         Οριακή Νοητική Καθυστέρηση (Borderline intellectual functioning)

Αντιπροσωπεύουν περίπου το 80% των ατόμων με νοητική υστέρηση, κάθε αισθητικά ή κινητικά ελλείμματα είναι ελάχιστα και στην εμφάνιση τους δεν παρουσιάζουν κάτι ασυνήθιστο. Στην ενήλικη ζωή οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους δεν έχουν ποτέ διαγνωστεί. Οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους ζουν ανεξάρτητα στο συνηθισμένο για αυτούς περιβάλλον, παρόλο που μπορεί να χρειαστούν βοήθεια με τη στέγαση και την εργασία ή όταν βρίσκονται κάτω από έντονο άγχος.

·         Μέτρια νοητική υστέρηση (Moderate mental retardation)

Οι άνθρωποι σε αυτή την ομάδα αποτελούν περίπου το 12% του πληθυσμού. Οι περισσότεροι από αυτούς μπορούν να μιλήσουν ή τουλάχιστον να μάθουν να επικοινωνούν και να φροντίσουν τον εαυτό τους με κάποια επίβλεψη. Ως ενήλικες μπορούν να αναλάβουν συνήθως απλές εργασίες και εργασίες ρουτίνας.

·         Βαριά Νοητική Καθυστέρηση (Severe mental retardation)

Αυτή η ομάδα αντιπροσωπεύει περίπου το 7% του πληθυσμού. Στην περίπτωση των προ σχολικών τους χρόνων, η ανάπτυξη τους είναι συνήθως βραδύνουσα σε μεγάλο βαθμό. Τελικά μπορούν να αποκτήσουν κάποιες δεξιότητες, αν και κάτω από στενή παρακολούθηση. Μπορούν επίσης να είναι σε θέση να επικοινωνούν με απλό τρόπο χρησιμοποιώντας λίγες λέξεις. Ως ενήλικες μπορούν να αναλάβουν απλές εργασίες και να συμμετάσχουν σε περιορισμένες κοινωνικές δραστηριότητες.

·         Βαθιά νοητική καθυστέρηση (Profound mental retardation)

Οι άνθρωποι σε αυτή την ομάδα αποτελούν λιγότερο από το 1% του πληθυσμού. Λίγοι από αυτούς μαθαίνουν να φροντίζουν τον εαυτό τους αν και μερικοί αποκτούν τελικά κάποιο απλό λόγο και βασική κοινωνική συμπεριφορά .

Συσχετιζόμενες δυσκολίες

Η νοητική καθυστέρηση μπορεί να συνοδεύεται ή να περιπλέκεται από κινητικά ή αισθητηριακά ελλείμματα, προβλήματα συμπεριφοράς, επιληψία ψυχαναγκαστική διαταραχή ή αυτισμό.

Αιτιολογία της νοητικής καθυστέρησης

Οι αιτίες της νοητικής καθυστέρησης μπορούν να διαιρεθούν σε πολλαπλούς παράγοντες.

Οι γενετικές αιτίες οφείλονται κυρίως σε διαταραχές του μεταβολισμού και των χρωμοσώμων.

·         Σύνδρομο Lesch-Nyhan

·         Tuberous Sclerosis

·         Φαινυλκετονουρία

·         Σύνδρομο Down

Οι περιβαλλοντικές αιτίες περιλαμβάνουν αυτά που συμβαίνουν στο αναπτυσσόμενο έμβρυο ή στη περιγεννητική, νεογνική και παιδική ηλικία.

·         Τραυματισμοί στο κεφάλι

·         Μηνιγγίτιδα

·         Υποσιτισμός

·         Λήψη φαρμάκων

·         Ακτινοβολίες

Γιατί είναι σημαντικό το γεγονός να γνωρίζουμε τις αιτίες της νοητικής καθυστέρησης;

Είναι σημαντικό για πολλούς λόγους, όπως:

1.    η ανάγκη για τους γονείς, φροντιστές και τα άτομα που είναι γύρω τους να κατανοήσουν τι είναι νοητική στέρηση και τι συμβαίνει

2.    το άτομο και η οικογένεια έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν

3.    ανακούφιση από την αβεβαιότητα σχετικά με την αιτία της νοητικής στέρησης

4.    υποκίνηση των παρεμβάσεων που σχετίζονται με τη κάλυψη των αναγκών

5.    δυνατότητα να ανήκουν σε μια ομάδα υποστήριξης

ΕΝΗΛΙΚΕΣ με νοητική υστέρηση και ψυχικές διαταραχές

Οι ενήλικες με νοητική υστέρηση διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο να αναπτύξουν ψυχικές διαταραχές λόγω της σύνθετης αλληλεπίδρασης των βιολογικών, ψυχολογικών, κοινωνικών και οικογενειακών παραγόντων.  Μελέτες έχουν δείξει ότι 20-40% των ατόμων με νοητική υστέρηση έχουν επίσης κάποια μορφή ψυχικής διαταραχής.

Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τις παρουσιάσεις των ψυχικών διαταραχών σε άτομα με νοητική υστέρηση ;

Η παρουσίαση της ψυχικής διαταραχής σε ένα άτομο με νοητική υστέρηση θα εξαρτηθεί από τα επίπεδα της γνωστικής, επικοινωνιακής, φυσικής και κοινωνικής λειτουργικότητας, καθώς και από τις δια- προσωπικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις.

Σε γενικές γραμμές, τα συμπτώματα των ψυχικών διαταραχών που παρουσιάζονται από τους ενήλικες με ήπια νοητική καθυστέρηση και φτωχές λεκτικές δεξιότητες επικοινωνίας είναι λιγότερο πολύπλοκα από τους ενήλικες με φυσιολογική νοημοσύνη. Ωστόσο, λόγω της λιγότερο καλά αναπτυγμένης γνωστικής και επικοινωνιακής δεξιότητας,  ενήλικες με μέτρια και σοβαρή νοητική καθυστέρηση είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν διαταραγμένη συμπεριφορά . Ένα άτομο μπορεί να παρουσιάσει  συμπτώματα από δύο ή περισσότερες σχετικές ψυχικές

διαταραχές σε μια δεδομένη στιγμή, όπως καταδεικνύουν τα παρακάτω κλινικά παραδείγματα:

Παράδειγμα Α:

Ένας άνδρας με ήπια νοητική υστέρηση και επιληψία παρουσίαζε μακροχρόνια υπερβολική προσοχή για την προσωπική υγιεινή του και αυτό  οφείλεται σε μια ψυχαναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας, μαζί με κρίσεις πανικού και έντονου άγχους.

Παράδειγμα Β:

Μια γυναίκα με σύνδρομο Down και μέτριες μαθησιακές δυσκολίες παρουσιάστηκε με χαμηλή διάθεση, διαταραχές του ύπνου και όρεξης λόγω καταθλιπτικής διαταραχής, αλλά και σταδιακή μείωση της κοινωνικότητας και αυτο-εξυπηρέτησης λόγω της άνοιας Alzheimer .

Παράδειγμα Γ :

Ένας έφηβος με σοβαρή νοητική υστέρηση, μη ομιλητικός, παρουσίασε κοινωνική αδιαφορία, φτερουγίσματα λόγω αυτισμού, αυτο-τραυματισμό και σεξουαλικά ακατάλληλες και προκλητικές συμπεριφορές.

Ποιά είδη των ψυχικών διαταραχών μπορεί να συν-υπάρχουν σε ενήλικες με νοητική υστέρηση;

Οι ενήλικες με νοητική υστέρηση υποφέρουν από τα ίδια είδη των ψυχικών διαταραχών, όπως τα άτομα με φυσιολογική πνευματική λειτουργία. Σε ενήλικες με σοβαρή νοητική υστέρηση, o αυτισμός και οι διαταραχές συμπεριφοράς είναι κοινά, αλλά οι ψυχώσεις είναι συχνά δύσκολο να εντοπιστούν όταν τα άτομα δεν είναι σε θέση να εκφράσουν τις πολύπλοκες εμπειρίες τους, όπως περίεργες ιδέες και φωνές.

Η διάγνωση των οργανικών ψυχώσεων και οι διαταραχές προσωπικότητας είναι δύσκολη στους περισσότερους ενήλικες με νοητική υστέρηση, δεδομένου ότι είναι δύσκολο να επιτευχθεί μιας ακριβής και μακροχρόνιας καταγραφής της λειτουργίας της συμπεριφοράς και των συμπτωμάτων.

Οι κύριοι τύποι των ψυχικών διαταραχών σε ενήλικες με νοητική υστέρηση είναι :

·         Ψυχώσεις

·         Συναισθηματικές διαταραχές

·         Νευρώσεις

·         Αγχώδεις διαταραχές

·         Διαταραχές προσωπικότητας

·         Άνοια

Ποιά είναι η αξιολόγηση των ψυχικών διαταραχών στους ενήλικες με νοητική υστέρηση;

H διεπιστημονική αξιολόγηση είναι απαραίτητη πάντα λόγω του πολύπλοκου συνδυασμού της ψυχικής και της σωματικής υγείας, αλλά και των κοινωνικών αναγκών που παρουσιάζονται στα άτομα με νοητική υστέρηση με τη συνύπαρξη κάποιας ψυχικής διαταραχής.

Στην ιδανική περίπτωση , η διεπιστημονική προσέγγιση θα αφορά τον ασθενή και τους φροντιστές για τη μεγιστοποίηση της συγκέντρωσης των δεδομένων. Η αξιολόγηση θα πρέπει να καλύπτει τις δεξιότητες επικοινωνίας, τη λειτουργικότητα, την προσωπικότητα, τις σχέσεις, το περιβάλλον, τιη συμπεριφορά, τη φαρμακευτική αγωγή και σωματική υγεία (για παράδειγμα: επιληψία). Η λεκτική επικοινωνία, η ακοή και οι ικανότητες συνεργασίας καθορίζει εάν η εκτίμηση της ψυχικής κατάστασης του ασθενή μπορεί να περιλαμβάνει παρατηρήσεις συμπεριφοράς, της διάθεσης, των σκέψεων, των αντιλήψεων, του προσανατολισμού, της μνήμης και της αντίληψης για την κατάσταση και τις ανάγκες του. Παρουσιάζοντας τις ανάγκες, λαμβάνοντας υπόψιν το παρελθόν και την παρούσα φυσική, ψυχική και κοινωνική λειτουργικότητα, στη συνέχεια οι ειδικοί προσπαθεί να κάνει μια συγκεκριμένη

διάγνωση (αν είναι δυνατόν) και να συμφωνήσουν σε μία παρέμβαση προσανατολισμένη στις ανάγκες του ασθενή και των φροντιστών του.

Περαιτέρω παρατηρήσεις συμπεριφοράς, επαναξιολογήσεις σε διαφορετικά περιβάλλοντα,  και οι δοκιμές των φαρμάκων μπορεί να είναι απαραίτητες καθώς είναι  μέρος της συνεχιζόμενης κλινικής αξιολόγησης και φροντίδας.

Πολλά εργαλεία αξιολόγησης είναι σήμερα σε χρήση, συμπεριλαμβανομένης τoυ διαγνωστικού εργαλείου PIMRA, το οποίο είναι σχεδιασμένο να βοηθά στην αξιολόγηση διαφορικής διάγνωσης σε άτομα με νοητική στέρηση, του εργαλείου Reiss - Screen για ενήλικες και παιδιά που αξιολογεί τη δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά και δίνει ακριβής ανάλυση για διαφορική διάγνωση, καθώς και του PASADD, το οποίο βοηθά την αξιολόγηση της ύπαρξης ή μη των ψυχικών διαταραχών σε άτομα με νοητική στέρηση.

Τι θεραπευτικές μέθοδοι είναι διαθέσιμες για τα άτομα με νοητική υστέρηση και ψυχικές διαταραχές;

Η θεραπεία βασίζεται κυρίως στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς, καθώς και στη κατανόηση μερικών «λειτουργιών» κάποιας διαφορετικής θεραπείας. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει γνωστική αναλυτική θεραπεία και συμπεριφορικές θεραπείες, οι οποίες εστιάζουν στην εκμάθηση των δεξιοτήτων, π.χ. κοινωνικές δεξιότητες και τη διαχείριση θυμού. Κάποιες προσεγγίσεις (π.χ.,ερμηνευτική ψυχοθεραπεία ) μπορεί να απαιτήσουν κάποια τροποποίηση, και η χρήση τους εξαρτάται από το επίπεδο της γλωσσικής ανάπτυξης του ατόμου που λαμβάνει τη θεραπεία. Είναι σαφές ότι
οι ψυχολογικές προσεγγίσεις που αναπτύχθηκαν για άτομα με ψυχικές διαταραχές χωρίς νοητική αναπηρία μπορεί να είναι κατάλληλες και για τα άτομα με διανοητική αναπηρία.

Ομοίως, η υποστήριξη της οικογένειας και / ή άλλων φροντιστές μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο υποτροπής για τους επιρρεπείς σε ψυχιατρικές
ασθένειες .

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

Carulla, L. S., Reed, G. M., Vaez-Azizi, L. M., Cooper, S. A., Leal, R. M., Bertelli, M., Adnams, C., Cooray, S., Deb, S., Dirani, L. A., et al. (2011). Intellectual Developmental Disorders: towards a new name, definition and framework for mental retardation/intellectual disability” in ICD – 11. World Psychiatry, 10(3), 175-180.

Cooper SA, Smiley E, Morrison J. (2007). Mental ill-health in adults with intellectual disabilities: prevalence and associated factors. Br J Psychiatry, 190, 27–35.

Costello, H. & Bouras, N. (2006). Assessment of mental health problems in people with intellectual disabilities. Isr. J. Psychiatry Relat. Sci., 43(4), 241-251

Switzky HN, Greenspan S. What is mental retardation?: ideas for an evolving disability in the 21st century. Washington: American Association on Mental Retardation; 2006. American Association on Mental Retardation.

World Health Organization. International statistical classification of diseases and related health problems, 10th revision. Geneva: World Health Organization; 1992.

Bαλέρια Κιλαμπέρια

BSc., MSc. Psychology

ABA Therapist